اقتصاد زیرزمینی (1)

   تعریف جامع از «اقتصاد زیرزمینی» بسیار دشوار است. به کارگیری

واژه‌های بسیار متنوع مانند اقتصاد زیرزمینی، اقتصاد سایه، اقتصاد غیر

رسمی، اقتصاد ثبت ‏نشده و ... از عباراتی است که نشان‌ دهنده ی

وضعیت نابسامان در اقتصاد یک کشور است.

   اثرگذاری اقتصاد پنهان بر اقتصاد رسمی این ضرورت را ایجاب می‌کند

تا با بررسی حجم این پدیده و میزان تاثیرگذاری آن بر شاخص‌های

اقتصادی به دنبال راهکار‌هایی برای جلوگیری از رشد این نوع فعالیت‌ها

باشیم. پیامد‌های منفی اقتصاد غیررسمی از واقعیت‌های جهان امروز

است، به عبارت دیگر پدیده‌ای است که همه کشور‌های جهان با آن

مواجه هستند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و به گفته ی

برخی از فعالان و صاحب‌ نظران اقتصادی حجم اقتصاد غیررسمی در

ایران رقم قابل توجهی است. آنطور که گفته می‌شود فعالیت‌های این

بخش به علت نابسامانی‌های اقتصادی موجود در کشور‌ها است. اما

اینکه چه حجمی از «اقتصاد سیاه» در اقتصاد ایران حضور دارد مسئله‌ای

است که از نظر صاحب‌نظران بسیار متفاوت است. به‌ طور مثال سعید

لیلاز، اقتصاددان اخیرا" به بخش پنهان اقتصاد اشاره کرده و گفته است

که آن دسته از فعالیت‌های اقتصادی که جایی ثبت نمی‌شوند، مانند

قاچاق و همچنین آن دسته از فعالیت‌هایی که در پیوند با ارکان قدرت

شکل می‌گیرند و از برخورد قضایی مصون می‌مانند، مصادیق اقتصاد

تاریک هستند؛ جایی‌ که بیشتر بازیگران آن در بخش عمومی یا

بخش‌های خصوصی وابسته به بخش عمومی قرار دارند و مرزبندی آن

تاریک‌تر و مخدوش‌تر است.

   آن طور که این اقتصاددان گفته است به گواه آمار، بین 30 تا 50 

درصد GDP (تولید ناخالص داخلی) ایران زیرزمینی است. در این حوزه ما

برخوردی نمی‌بینیم و زمانی که برخوردی هم صورت می‌گیرد، معمولا"

طرف برخورد بخش روشن‌تر اقتصاد ایران یعنی بخش خصوصی است که

در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های حکومتی و دولتی جایگاه آن

در اقتصاد نادیده گرفته می‌شود.

   این در حالی است که عده‌ای دیگر از صاحب‌نظران معتقدند نمی‌توان

آمار مشخصی را برای حجم اقتصاد غیررسمی مطرح کرد و تنها

مطالعات و مشاهدات شخصی افراد است که این اعداد و ارقام را به

وجود می‌آورد.

   هوشیار رستمی، تحلیلگر اقتصادی با اشاره به مفهوم اقتصاد زیر

زمینی و حجم آن در اقتصاد ایران می گوید: در ابتدا باید اشاره کنم که

اقتصاد زیرزمینی یعنی هر نوع فعالیتی که هیچ کنترلی بر روی آن

نمی‌شود و در هیچ محاسبه‌ای نمی‌آید. به عنوان مثال فردی را در نظر

بگیرید که در یک اقتصاد؛ قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان و از این قبیل

کار‌ها را انجام می‌دهد. این فعالیت در هیچ جایی ثبت نمی‌شود، اما

اعداد این فعالیت‌ها در اقتصاد دیده خواهد شد. اینکه اعدادی را برای

حجم اینگونه فعالیت‌های غیرقانونی بیان می‌کنند تنها مشاهدات

شخصی افراد است. من نمی‌توانم عددی را در این‌ باره بیان کنم برای

اینکه محاسبه‌ای برای حجم اقتصاد زیرزمینی در دست ندارم.

   فرار مالیاتی تنها فعالیت زیرزمینی نیست. مسئله‌ای که وجود دارد

این است که اقتصاد ایران دارای اقتصاد زیرزمینی بوده و نمی‌توان این

موضوع را انکار کرد. اینکه در شرایط فعلی تنها آیتم فرار مالیاتی را برای

اقتصاد زیرزمینی در نظر بگیریم صحیح نیست. منظور از فعالیت‌های

زیرزمینی فعالیت‌هایی است که نه‏ تنها ثبت نمی‌شود بلکه نمی‌توان

آنها را ثبت کرد. به عنوان مثال، آماری دقیقی از میزان معاملات اقلام

ممنوعه همانند مشروبات الکی در کشور‌هایی که خرید و فروش این

کالا ممنوع است در دست نیست و نمی‌توان در خصوص آن صحبت کرد.

وقتی که مواد مخدر، عتیقه، قاچاق انسان و ... مشروعیت ندارد،

نمی‌توان فعالیت‌های مربوطه در این موارد را ثبت کرد.

   ما در حال حاضر تنها به دنبال این هستیم که افرادی که مشغول

به فعالیتی در اقتصاد هستند، مالیات خود را بپردازند و رسیدگی به

فعالیت‌های زیرزمینی در مرحله ی بعد قرار می‌گیرد.
 

   البته باید بدانیم راهکار‌های رسیدگی به فعالیت‌های غیرقانونی و

زیرزمینی و روشن کردن زوایای پنهان آن بسیار ساده و شفاف است.

یکی از این راهکار‌ها این است که اطلاعاتی که بانک‌ها جابجا می‌کنند،

موضوع شفافی باشد و در اختیار سازمانی مانند اداره‌‏ ی مالیات قرار

بگیرد. با این کار حسابهای مشکوک رصد می‌شود و جلوگیری از فعالیت

آن‌ها ساده‌تر خواهد شد. به عبارتی دیگر با راهکاری که برای مبارزه با

پولشویی مورد استفاده قرار می‌گیرد، کنترل کردن شرایط بسیار ساده

خواهد شد. در آن شرایط، وضعیت برای افرادی که فعالیت‌های زیرزمینی

انجام می‌دهد سخت می‌شود.

   اگر پای منافع برخی از افراد در میان نباشد، کنترل کردن فعالیت‌های

زیرزمینی و کاهش آن کار سختی نخواهد بود؛ به عنوان مثال فردی

که ماهانه 2 میلیون تومان به حسابش واریز می‌شد و در زمانی دیگر

رقم بسیار بیشتری به حسابش وارد می‌شود باید جواب پس دهد.

هنگامی که در اقتصاد کشور، افراد برای این گونه موارد به کسی جوابی

نمی‌دهند طبیعی است که اقتصاد زیرزمینی رشد پیدا می‌کند. ما باید

بدانیم بخش عمده‌ای از این فعالیت‌ها به راحتی قابل رویت است. در

دنیا روش‌های متفاوتی برای فعالیت‌های غیرقانونی و پولشویی وجود

دارد و مبلغ حاصل از این فعالیت‌ها را نمی‌توانند از طریق سیستم‌های

بانکی‌ شان نگهداری کنند، اما در ایران این فعالیت‌ها را از طریق همین

سیستم‌های بانکی انجام می‌دهند و بانک‌ها هم به بهانه ی حفظ

حریم خصوصی، این حساب‌ ها را کنترل نمی‌کنند!